نشست« بررسی آئین و جشن سده در متون کهن» روز چهارشنبه ۱۷ بهمن ماه، ساعت ۱۰ در تالار گفتگو  بنیاد ایران‌شناسی  شعبه کرمان برگزار گردید.

 

یکی از میراث‌های ایران باستان وجود جشن­های بزرگ ملی است. جشن نتیجه آسایش و حسن تدبیر در امور اجتماعی و فردی است. آئین زرتشت و ایرانیان قدیم، بیش از همه مذاهب و ملل به جشن­ها توجه داشته اند. و از میان این جشنها برخی مذهبی و برخی ملی و مذهبی بوده­اند. جشن سده یکی از این جشنها است که نه تنها از لحاظ مذهبی اهمیت بسیاری داشت، بلکه عامه مردم نیز بدان توجه فراوانی داشتند. و به همین دلیل از خاطر ایرانیان محو نشده است. این جشن یکی از جشن‌های آتش و بزرگترین آنهاست که از روزگاران کهن در ایران وجود داشته و یکی از آن عناصری است که کشف و ایجاد آن در تمدن و ترقی حیات بشر تأثیر بسزایی داشته و به همین جهت پیدایش آن چون عزیزترین موهبتی است که در ذهن آدمی پایدار مانده است.

آتش و احترام آن در دین زرتشت:

کلمه آتش(آذر) در اوستا آتَر، هخامنشی آتُر atre، پهلوی آتور ature و آتخش و همچنین در کردی کرمانشاهی آگِر- آیر، در لهجه اورامانی آهر aher تلفظ می شود. آذر نام فرشته نگهبان آتش و یکی از بزرگترین ایزدان مزدیَسناییست، در پرستشگاه‌ها، آتش نماینده فروغ ایزدی است و باید همیشه روشن باشد. در اقوام سامی نژاد (عرب‌ها، آشوریان و عبریان) نیز آتش را مقدس می‌دانند. در تورات آمده است: «یهوه» خدای بنی اسراییل در زبانه های آتش با موسی سخن گفت.

جشن‌های آتش:

مزدیَسنانان (پرستندگان اهورا مزدا) اهتمام بسیار به آتش داشته­اند و در سراسر سال به مناسبت‌هایی به برپایی جشن آتش می­پرداختند.

دلیل پیدایش این جشن‌ها:

به دلیل تقدس عنصر آتش و تصفیه کنندگی آن. برای از بین رفتن آفت‌ها و آمادگی برای تابستان و فراوانی محصولات و شکار جشن سده برگزار می شد.

نامگذاری جشن سده:

ابوریحان بیرونی در کتاب التفهیم درباره نامگذاری سده نوشته است: «گفته اند که اندر این روز فرزندان آدم صد تن شده­اند.»

گردیزی مولف زین الاخبار آورده: «چنین گویند مغان که اندر این روز سد مردم تمام شده بود از نسل «مشی و مشیانه» و ایشان دو مردم نخستین بودند چنانکه مسلمانان گویند آدم و حوا.

ملامظفر گنابادی در شرح بیست باب نوشته: «وجه تسمیه اش به صد آنست که کیومرث را صد فرزند بوجود آمده از ذکور و اناث و همه به رشد و نمو (بلوغ/ ازدواج)رسیدند در این شب جشن نمود و فرمود تا آتش بسیار افروختند بدین سبب آن را سده نامیدند.»

در فرهنگ‌های ایرانی آمده، جشن را هوشنگ بن سیامک به هم رسانید روزی با صد کس به طرف کوهی رفت و ناگاه ماری بزرگ و قوی جثه به نظرش آمد و چون هرگز مار ندیده بود به شگفت آمد، سنگی برداشت و به جانب مار انداخت آن سنگ به خطا رفت و به سنگ دیگر خورد آتش از آن پدید آمد و مار بسوخت و سرانجام هوشنگ از پدید آمدن آتش شادان گشت و فرمان داد آن شب را جشن بگیرند. فردوسی در شاهنامه اندر بنیاد نهادن جشن سده همین داستان را ذکر کرده منتهی گفته هوشنگ با چند کس سوی کوه رفت و از عدد صد ذکری نکرده است. همچنین ابوریحان در التفهیم نوشته اما سبب نامش «سده» چنانست که از آن تا نوروز پنجاه شب و روزست، در شرح بیست باب به نقل از«حل التقویم» آمده این شب را «سده» گویند: که پنجاه روز و شب مانده. در زین الاخبار هم چنین آمده: «میان این روز و نوروز پنجاه روز و شب مانده به این سبب سده نام کردند»           

هنگام و نحوه برگزاری جشن سده:

روز دهم بهمن ماه ـ که آبان روز نام دارد ـ  برگزار می‌شود و مورخین و فرهنگ نویس‌ها آورده اند که سده نام شب است نه روز که به آتش افروزی مبادرت می ورزند.

از نحوه برگزاری جشن سده در باستان و عهد ساسانی اطلاعی نداریم، اما قطعا به صورت باشکوه برگزار می‌شده زیرا در خداینامه‌ها، تصانیف شعرا مانند فردوسی، بسیار از آن یاد شده است.

جشن در دشتی پهناور و گاهی بر فراز تپه‌ها و کوه‌ها و گاهی بر بام خانه­ها با جمع آوری هیزم و خار وخاشاک برگزار می‌شد، مراسم با خواندن اوستا و نیایش توسط موبدان آغاز و با شاهنامه خوانی و جشن و پایکوبی ادامه و با غروب خورشید (پیدایش اولین ستاره) با روشن کردن هیمه بعد از سه بار چرخیدن موبدان با لاله‌هایی در دست و خواندن «نیایش آتش» دور کوهه هیزم و روشن شدن آتش پایان می یابد.

در کرمان حدود هشتاد سال است جشن سده در محلی مشهور به بداغ آباد در نزدیکی پرستشگاه «شاه مهر ایزد» که متعلق به انجمن زرتشتیان است، برگزار می‌شود.

بعد از اسلام قدیمی‌ترین جشن سده که در تواریخ ذکر شده توسط مرداویچ زیاری در سال ۳۲۳ هـ در شهر اصفهان است و مورخینی چون ابن خلدون، ابن اثیر و ابن مسکویه از آن یاد کرده اند. پس از مرداویچ می توان به نصربن احمد سامانی و عضدالدوله بویهی اشاره کرد.

در پایان قرن چهارم و آغاز قرن پنجم اشعار عنصری و فرخی نشاندهنده برگزاری جشن سده است، اما در اواخر پادشاهی سلطان محمود غزنوی این آیین کنار گذاشته شد، زیرا با سیاست‌های او که رواج اسلام و ترویج دین و فتوحات برای گسترش دین بود، موافق نبود.

از شعرهای فرخی و منوچهری چنین بر می­آید که سلطان مسعود غزنوی بار دیگر این جشن را زنده کرد. زیرا  در کتاب تاریخ ابوالفضل بیهقی (۳۸۵-۴۷۰هـ) ذیل وقایع صفر ۴۲۶ شرحی راجع به جشن سده‌ایی که او برگزار کرده، آمده است. ابوحامد غزالی(۴۵۰-۵۰۵ هـ) در «کیمیای سعادت» از سده نام برده که بیانگر این است که جشن سده در عهد سلجوقیان نیز معمول بوده است. در کامل ابن اثیر آمده که ملکشاه سلجوقی در شب ۱۸ ذی الحجه سال ۴۸۴ هجری در بغداد جشن سده را برگزار کرد و در سایر دوره های تاریخی نیز روایت‌های زیادی از برگزاری این جشن وجود دارد.

سده در متون عربی:

در برخی متون و اشعار عربی نیز از سده یاد شده است، از جمله:

-کامل التواریخ از ابن اثیر،

-مختصر البلدان، تألیف ابی بکر احمدبن محمد همدانی معروف به ابن فقیه

– ابن خلدون نیز از سده یاد  کرده و آن را مانند کتاب کامل ابن اثیر ذکر کرده است.

– ابن مسکوییه در تجارب الامم،

-میدانی در السامی فی الاسامی،

– از ثمار القلوب فی المضاف و المنسوب، تألیف ثعالبی،

– نهایه الارب فی فنون الارب تألیف شهاب الدین احمدبن عبدالوهاب النویری

– ابن حجاج، ابن نباته، سلامی، ابوالقاسم مطرز و…

همچنین سده را در شعر شاعرانی چون: حکیم فردوسی، عنصری، فرخی، منوچهری، خاقانی شروانی، ابوالعباس ربنجنی، منشوری سمرقندی، شهاب الدین عمعق بخارائی و… می توان یافت.

Insert